İSTATİSTİKTE KULLANILAN
TEMEL KAVRAMLAR
İstatistik: Birimlerin ya da bireylerin
sayılabilir, tartılabilir ve ölçülebilir özellikleri ile ilgili bilgilerin yani
verilerin toplanması; toplanan verilerin açık ve anlaşılır biçimde tablo ve
grafiklerle gösterilmesi; verilerin alındığı grup ya da topluluğu özet olarak
belirtilen değerlerin hesaplanması, verilerin analizi ve yorumlanması, uygun
kararlar alınması ve genellemeler yapılması ile uğraşan bir bilim dalıdır.
Birim: Hakkında bilgi edinmek istenilen
canlı, cansız varlıklar veya olaylar ve olguların her birine birim denir. Örneğin;
*Öğrenci
başarısı ile ilgilenildiğinde, birim: öğrenci,
*Aile
büyüklüğü ile ilgilenildiğinde, birim: ailedir.
Anakütle (Kütle, Evren,
Popülasyon, Yığın):
Belirli bir özelliği gösteren, bilinen canlı ve cansız birimlerin oluşturduğu
topluluğa anakütle adı verilir. İncelenen olaya konu olan tüm birimlerin ortak
özelliklere sahip olması gerekir. Örneğin;
*Anadolu
Üniversitesi’nde okuyan kız öğrenci anakütlesi,
*Türkiye’deki
maden ocakları anakütlesi gibi…
Sonlu Anakütle: Birimleri sayılabilen anakütlelere
sonlu anakütle denir. Örneğin, bir ülkenin nüfusu, bir bölgedeki fabrikalar
sonlu anakütle niteliğindedir.
Sonsuz Anakütle: Birimleri sayılamayan anakütlelere
sonsuz anakütle denir. Örneğin, bir ülkedeki balıklar, kelebekler, karıncalar…
Değişken: Birimlerin sahip oldukları ve
birbirlerinden ayırt edilmelerini sağlayan özelliklere değişken adı verilir. Örneğin; herhangi bir anaokulu
öğrencisi birim olarak ele alınsın. Bu öğrencinin incelemelerde kaydedilen
değişkenleri arasında boyu, kilosu, saç rengi, göz rengi gibi özellikleri birer
değişkendir.
Nicel (Kantitatif)
Değişken: Belli bir
değişkenin ortaya çıkış biçimi rakamla ifade edilebiliyorsa, bu değişkene nicel
değişken denir. Nicel değişkenler ölçme, tartma ya da özelliğine göre sıralama
sonucunda belirlenir. Kesikli (sürekli olmayan) ve kesikli olmayan (sürekli)
değerler alırlar. Örneğin; hava sıcaklığı, boy uzunluğu, ağırlık, yaş…
Nitel (Kalitatif)
Değişken: Belli bir
değişkenin ortaya çıkış biçimi rakamla ifade edilebiliyorsa, bu değişkene nitel
değişken adı verilir. Nitel değişkenler sayılma ya da sıralama sonucunda belirlenir.
Kesikli (sürekli olmayan) değerler alırlar. Örneğin; göz rengi, cinsiyet,
medeni hal…
Kesikli Değişken: Alacağı değerler tam sayı olarak
belirlenebilen değişkendir. Genellikle nitel değişkenlerin çoğunluğu kesikli
değişken özelliği gösterir.
Sürekli Değişken: Sayı doğrusu üzerinde kesirli
ondalık sayılar halinde ifade edilebilen değişkendir. Dolayısı ile nicel
değişkenler sürekli değişken özelliği gösterir.
Örneklem: Bir anakütledeki bütün birimlere
ulaşılamadığında, anakütleyi temsil etmek üzere daha az sayıda birim alarak
oluşturulan alt kümeye örneklem denir. İyi bir örneklem anakütle ile aynı
özellikleri taşımalıdır.
Parametre: Herhangi bir değişken incelenirken,
anakütledeki bütün birimlerin ele alınması sonucunda hesaplanan sayısal ya da
oransal değerlere parametre denir. Örneğin; Türkiye’de demir rezervi ortalaması
1960’larda 17.2 milyon ton iken, 2008’de 19.2 milyon tondur. Bu bir
parametredir.
İstatistik: Anakütleyi temsil eden
örneklemlerden alınan verilere göre hesaplanan değerlere istatstik denir.
Örnekleme: Bir araştırmacı tüm anakütleye
ulaşamadığında örneklem seçer. Bu örneklem seçme işine örnekleme adı verilir.
Ölçme: Birimlerin sahip olduğu özelliklerin
derecesinin belirlenerek, sonuçların sayısal olarak ifade edilmesine ölçme
denir. Gözlem ya da deney sonucunda elde edilen verilerin nicel olarak
belirtilmesi amacıyla ölçmeye başvurulur. Ölçmede bir tanımlama söz konusudur
ve ölçmenin hangi ölçek ile yapılarak değerlendirildiği önemlidir.
Ölçek Kavramı; ölçmeye konu olan özelliklerin sınıflanması,
sıralanması, derecelenmesi ya da miktar ve derecelerinin belirlenebilmesi için
uyulması gereken kurallarla kısıtlamaları belirleyen ölçme aracı olarak
tanılanır.
Sınıflayıcı Ölçek: Birimlerin sahip oldukları
özelliklere ilişkin olarak belli sınıflara ayrılmasında kullanılan ölçek
türüdür. Örneğin; cinsiyet sınıflaması veya hastaneye başvuran hastaların
rahatsızlıklarına göre sınıflandırılması…
Sıralayıcı Ölçek: Birimlerin sahip oldukları özellik
sayısı ya da derecesi bakımından sıraya dizilmesinde kullanılan ölçek türüdür. Örneğin; bir market çalışanlarının
yönetim katından en alt kademeye kadar sıralanması.
Aralıklı Ölçek: Sıralayıcı ölçekten temel farkı
ölçümün bir başlangıç, bir bitiş noktasının olması ve ilgili bir ölçü biriminin
kullanılmasıdır. Bu başlangıç ve bitiş noktalarının bulunmasından dolayı ölçek,
aralıklı ölçek adını almıştır. Örneğin; sıcaklık ölçüleri…
Oransal Ölçek: Ölçüm sonuçları, hem sınıflayıcı,
hem sıralayıcı, hem de aralıklı ölçeklerin özelliklerini taşıyor, aynı zamanda
bu sonuçların oranları da hesaplanabiliyor ise, kullanılabilecek en iyi ölçek
oransal ölçektir. Oransal ölçeğin aralıklı ölçekten en önemli farkı; sabit bir
başlangıç noktasının olmasıdır. En temel oransal ölçekler uzunluk ve ağırlık
ölçüleridir.
Veri: Gözlem değerlerinin toplandığı ilk
haline denir.
Sınıflandırma: Benzer özellikler gösteren ve aynı
niteliklerde olan verilerin bir araya toplanması, gruplara ayrılarak kolayca
bilgi edinilebilir şekle getirilmesine denir.
Frekans (Sıklık): Değişkenlerin farklı düzeylerinin
kaçar kez tekrarlandığını gösteren sayılara frekans denir.
